Een nieuwe aanpak is nodig, omdat in de afgelopen jaren bij het project wal- en kluismuren te weinig is gekeken naar de samenhang van de bouwkundige staat van werven en kelders, de aanwezigheid van bomen en het effect van zwaar verkeer op kelders in het gebied. Dit bleek uit ook uit eerder onderzoek van de Antea Group in opdracht van de gemeente. Dit bureau trok de conclusie dat er een brede strategie voor het gehele project wal- en kluismuren ontbrak.
Onderzoek Om te komen tot de nieuwe, samenhangende aanpak richt de gemeente zich in de eerste fase vooral op onderzoek naar alles wat van invloed is op de veiligheid, het behoud van erfgoed en de functionaliteit van de grachten en werven in de binnenstad. Daaronder vallen onder meer het beheer en gebruik van de weg, het water, de muren, kelders, gebouwen, ondergrondse infrastructuur en de bomen.
De onderzoeken moeten inzicht geven in de technische staat van de kelders en de wal- en kluismuren. Ook moet duidelijk worden hoe het zit met de eigendomsverhoudingen in het wervengebied. Verder is er onderzoek nodig naar de kelders: het draagvermogen, de invloed van zwaar verkeer, de oorzaken van de achteruitgang en de acties die er nodig zijn om ze stabiel te houden. Een nauwe samenwerking met eigenaren van kelders en beheerders van de wegen en het water is bij de aanpak essentieel. De eerste werkgroepen met bewoners zijn gevormd. Planning Medio 2021 zal de nieuwe aanpak gereed zijn. Voor de korte en middellange termijn is er een interventieteam dat besluiten neemt en maatregelen treft voor situaties waar direct actie nodig is.
De gemeenteraad besluit op korte termijn over dit plan en de financiering die nodig is voor de eerste fase van het onderzoek. In november 2020, bij de vaststelling van de programmabegroting, legt het college de financiering van de tweede fase van het onderzoek ter besluitvorming voor aan de raad.
De kelders onder de Choorstraat zijn eeuwenoud en dateren uit de tijd dat het koor van de Buurkerk nog overeind stond. De koorpartij werd in 1586 gesloopt om ruimte te maken voor de Choorstraat – spreek uit Koorstraat. De kelders onder het koor werden ongemoeid gelaten.
In de eeuwen die verstreken was voor de straatkelders geen aandacht. ,,De onderaardse bebouwing raakte letterlijk en figuurlijk uit beeld’’, zegt Cees Hilberdink van In Koor, een collectief van bewoners en winkeliers van de Choorstraat. ,,En voor wat niet zichtbaar is, ligt verwaarlozing op de loer.’’
Zorgwekkend
Waar het gebrek aan aandacht toe heeft geleid, wordt duidelijk als Hilberdink samen met Ilonka Cornelisse afdaalt naar een van de kelders, die bereikbaar zijn via de huiskelders van de panden in de Choorstraat. Met een bouwlamp wijst Cornelisse op lekkages, poreus voegwerk en scheuren in de tongewelven. Hilberdink noemt de staat van de kelders ‘zorgwekkend’. ,,Het lijkt alsof de stenen alleen nog door de zwaartekracht bij elkaar worden gehouden.’’ In de kelders loopt een wirwar aan leidingen, waar gezien de corrosie de tand des tijds niet aan voorbij is gegaan.
Gasleiding
De bezorgde bewoners en winkeliers van In Koor klopten begin jaren 90 voor de eerste keer aan bij de gemeente. Sindsdien trokken ze vaker aan de bel, maar gehoord werden ze niet. De problemen zijn nu urgenter dan ooit volgens Hilberdink en Cornelisse. Een vuilniswagen die door de Choorstraat zakt en een gasleiding in een van de kelders raakt met een explosief tot gevolg, is ‘geen wilde fantasie’, zegt Hilberdink. ,,De gemeente moet nu echt in actie komen.’’
Dat de gemeente Utrecht verantwoordelijk is voor het onderhoud aan de kelders onder de Choorstraat, staat voor In Koor vast. ,,Ze zijn onderdeel van de publieke ruimte.’’ Bij de Utrechtse politiek lijken de bewoners en winkeliers inmiddels gehoor te vinden. Afgelopen weken kwamen al raadsleden van het CDA en de ChristenUnie langs. Komende vrijdag staat een bezoek van wethouder Diepeveen met een handvol ambtenaren op het programma. Hilberdink en Cornelisse hopen dat er dan snel een bouwkundig onderzoek komt naar de kelders. ,,We willen de verzekering dat het veilig is.’’
Uit het water van de Utrechtse Kromme Nieuwegracht doemt een duikhelm op. Onder het gebrom van de pomp die hem via een slang van lucht voorziet, haalt de duiker met trage bewegingen een stuk bakstenen muur uit het grachtwater.
“Verderop hebben we onder water twee verstevigingen moeten aanleggen”, zegt collega-duiker Danny van Schaijk, die op de kade een oogje in het zeil houdt. Hij wijst met de punt van zijn leren werklaars naar het stuk muur dat uit het water kwam en naar een verzakking op de kade. “Hier zal ook een versteviging nodig zijn, lijkt me.”
De duikers zijn onderdeel van een grootschalig renovatieproject aan de Utrechtse grachten. Ze speuren de meest acute problemen op en zorgen met hun restauraties dat er geen ongelukken gebeuren. Maar terwijl de duikers in het koude water liggen, is de rest van de renovatie stilgevallen. De oorzaak: de kosten voor het herstel blijven maar oplopen. Aanvankelijk stond het herstel van de middeleeuwse grachten voor 35,6 miljoen euro in de boeken, inmiddels kost het project al 67,6 miljoen euro.
Van dat geld is al ruim 80 procent uitgegeven, terwijl slechts twee derde van het werk voltooid is. Na de Uithoflijn lijken de grachten nu het nieuwe hoofdpijndossier van Utrecht te worden dat miljoenen slurpt. In november besloot de gemeenteraad het project tijdelijk stil te leggen. Donderdag sprak de raadscommissie stad en ruimte over hoe het verder moet met de renovatie en wat er eerder allemaal is misgegaan.
Complexer dan Amsterdam of Leiden
Het Utrechtse grachtenstelsel is in de twaalfde eeuw aangelegd als ingenieus havencomplex. Om de werven langs de grachten te verbinden met de meters hoger gelegen straat en de grachtenpanden, begonnen handelaren tunnels te graven van de kelders van hun panden naar die werven. Zo ontstond een wirwar aan werfkelders en gangen, die uniek is in de wereld. De kelders waren in de Middeleeuwen een ideale oplossing om minder te hoeven sjouwen met de handelswaar. Maar eeuwen later zorgen ze voor extra kopzorgen tijdens het renovatieproject.
“Het Utrechtse grachtenstelsel, met de werven, werfkelders, werfmuren en alle andere onderdelen als bruggen, trappen en hekken, is een veel complexer geheel dan de grachten in Amsterdam of Leiden”, zegt René de Kam, conservator stadsgeschiedenis bij het Centraal Museum. “Daardoor is het ook veel meer werk om het goed te onderhouden.”
In 2006 blijkt dat de funderingen van de muren van de grachten en werfkelders er slecht aan toe zijn. De muren zijn gebouwd op houten palen die na eeuwen onder water aangetast zijn door schimmel en verrotting. De renovatie start in 2010 en begint voorspoedig. Maar in 2017 ontstaan er steeds meer problemen, vooral op de Kromme Nieuwegracht. Een scheur in een kelder blijkt daar zo groot dat het monumentale stadspaleis Paushuize dreigt te verzakken.
Vernietigend rapport
De renovatie blijkt veel ingewikkelder dan gedacht. In mei 2019 komt adviesbureau Antea Group met een vernietigend rapport. “Ten opzichte van de oorspronkelijke planning en raming is het project meer dan vier jaar uitgelopen en is het budget met meer dan 30 miljoen euro verhoogd”, schrijven de onderzoekers. Ze benoemen drie oorzaken: de gemeente heeft stelselmatig onderschat hoe complex de renovatie is, het management van het project is niet op orde en de gemeente leert niet van de fouten die tijdens de renovatie gemaakt worden.
Het rapport slaat in als een bom. De kans op nog meer extra kosten is groot en het management moet helemaal anders ingericht worden. Dus stellen de ambtenaren voor om tot 2021 te schrijven aan een nieuw plan van aanpak. In de tussentijd ligt vrijwel al het werk stil. Alleen op de delen van de werven waar de gemeente niet meer onder contracten met aannemers uit kan, wordt het werk afgemaakt.
Als dat af is, zullen alleen Van Schaijk en zijn collega’s zich nog met de grachten bezighouden. Want zolang de renovatie van het eeuwenoude havencomplex niet voltooid is, zullen er waarschijnlijk verzakkingen en scheuren ontdekt worden. En dus zal het gebrom van de luchtpomp nog wel even klinken en zullen de duikers meer stukken muur tussen de fietswrakken en winkelwagentjes uit de gracht vissen.
De gemeenteraad van Utrecht maakt zich grote zorgen over de
herstelwerkzaamheden aan de kostbare wal- en kluismuren van de
historische binnenstad. Recent onderzoek naar de problemen bij het
herstel van de grachten toont een gebrek aan kennis en kunde bij de
gemeente.
Chaosdossier
Fracties in de raad hebben er weinig vertrouwen in dat Utrecht het
project tot een goed einde kan brengen.In 2009 is al begonnen met het
werk. Gaandeweg ontstonden steeds meer problemen. Er zitten gaten in de
funderingen, scheuren in de muren van het monumentale Paushuize en muren
van werfkelders verzakken. Inmiddels loopt het budget uit de hand en
wordt de planning niet gehaald. ‘Zitten er nog meer lijken in de kast en
zit de gemeente er voldoende bovenop’, vraagt de raad zich donderdag
tijdens een commissievergadering af over dit ‘chaosdossier’. Het gaat
volgens de raad om bijzonder Utrechts erfgoed. Net als de Dom horen de
werfkelders bij de stad. De fracties vinden het tijd dat na jaren vol
‘stelselmatige fouten’ het werk snel en veilig wordt afgerond.
Diep dal
Vanaf het begin in 2009 heeft de gemeente het hele project
onvoldoende overzien, de ‘complexiteit stelselmatig onderschat’ en is
het ‘projectmanagement onvoldoende op orde’. De gevolgen zijn dat het
budget uit de hand loopt en dat de planning niet wordt gehaald. ‘We
zitten in een diep dal, maar wij komen er uit’, aldus verantwoordelijk
wethouder Kees Diepeveen. Wat duidelijk is dat de kosten nog met
tientallen miljoenen gaat oplopen. Bij aanvang van het project was het
werk begroot op ruim 35 miljoen euro. Dat bedrag werd vorig jaar al
bijgesteld naar ruim 67 miljoen euro en de teller loopt nog steeds.
Vinger in de pap
Ongeveer 60 procent van alle werkzaamheden is inmiddels klaar. Wat
het project extra moeilijk maakt, is dat veel werfkelders – waarvan er
veel in slechte staat zijn – in particuliere handen zijn en dat lang
niet altijd duidelijk is wie de eigenaars zijn. Utrecht laat nu
aanvullend technisch onderzoek doen naar de staat van de wal- en
kluismuren en de fundering. Dat is nodig om het monumentale erfgoed te
kunnen bewaren en de veiligheid te garanderen. In april moet het nieuwe
onderzoek en een andere plan van aanpak af zijn. De gemeenteraad wil
hierin een vinger in de pap.
Geagendeerd door: S. Schilderman (D66), T. Homan (S&S), J. Wijmenga (CU), C. Bos (SBU), de fractie van de PVV, T. Schipper (SP), E. Virginia (GroenLinks), A. Sasbrink (PvdD), G. te Hoonte (VVD), B. Işik (PvdA) en S. van Waveren (CDA) De fracties willen de implicaties van hetgeen genoemd is de raadsbrief en de rapportage over het onderzoek naar de Wal- en Kluismuren bespreken in de commissie. De fracties willen kunnen reflecteren en terugkijken op de rol van gemeente, college en raad in het proces. Ook willen de fracties de (budgettaire) conclusie en de gevolgen van het inzetten van een nieuwe onderzoeksfase met elkaar bespreken. De fracties willen zaken meegeven voor de nieuwe aanpak op het gebied van fasering en planning, veiligheid, de financiën en het na te streven kwaliteitsniveau. Specifiek is de commissiebehandeling van belang om invloed te hebben op het plan van aanpak dat opgesteld wordt voor het programma.
Het project rond de historische wal- en kluismuren startte in 2008. Destijds was er ruim 35 miljoen euro begroot, inmiddels is de rekening opgelopen naar ruim 62 miljoen. Eerder verscheen er een zeer kritisch rapport over het project. Volgens een onderzoeksbureau heeft de gemeente het project niet goed aangepakt en is het stelselmatig onderschat. Zo was er geen strategie voor het gehele project en zag de gemeente te laat in dat er onvoldoende geld beschikbaar was.
JANBOEL SP-fractievoorzitter Tim Schipper vatte de afgelopen twaalf jaar samen: “Het was organisatorisch een janboel, het was financieel een janboel en het was qua kennis en kunde een janboel.” Maar een zwartepiet uitdelen is lastig, stelt de raad vast. Want er zijn meerdere wethouders bij betrokken geweest, van zowel coalitiepartij GroenLinks, als de VVD. Die laatste partij is nu de grootste oppositiepartij, maar leverde eerder twee wethouders aan het project.
UITHOFTRAM Veel partijen legde een verband met andere grote projecten met vergelijkbare problemen, bijvoorbeeld de aanleg van de Uithoftram. Eva Oosters (Student & Starter): “Hoe heeft dit kunnen gebeuren, want dit is niet het eerste project dat niet goed loopt.” Susanne Schilderman (D66): “Ik ben best geschrokken, dit project is systematisch onderschat. Het verdient in de toekomst veel meer aandacht.”
De raad vergaderde vooral over hoe het verder moet en daarbij kwamen veel wensen aan de orde. Veel partijen vinden dat de eigenaren van de kelders aan de grachten meer en beter bij het project betrokken moeten worden. Gertjan te Hoonte (VVD) stelt dat de bewoners zich niet gehoord voelen. Ook andere partijen vinden dat de communicatie met de bewoners verbeterd moet worden. De VVD pleit voor een soort van stichting of vereniging waarin gemeente en bewoners samenwerken in het project. Daar zou dan eventueel een onafhankelijke derde partij bij betrokken kunnen worden.
ALLE KELDERS Bert Kos van het CDA wil het project vergroten. Volgens hem zijn er ook grote problemen bij kelders aan de Choorstraat. Hij wil dat de wethouder bij zijn verkenning naar oplossingen voor het project ook dit soort kelders betrekt. Die kelders zitten nu nog niet in het herstelproject. En dus pleitten meerdere partijen voor een integrale aanpak van alle kelders in de binnenstad. Inmiddels is de wethouder bezig met een plan van aanpak, dat in april klaar moet zijn. Hij gaf aan dat hij bij dat plan ook andere kelders, zoals aan de Choorstraat, gaat betrekken.
Een grote meerderheid van de raad dat vrachtwagens nu echt weg moeten blijven van de grachten. Die zijn verboden, maar regelmatig rijden er nog zware vrachtwagens door de oude binnenstad. Gertjan te Hoonte (VVD): “De vrachtwagens die nu nog over de gracht rijden moeten echt een hele vette boete krijgen.” D66-raadslid Susanne Schilderman gaat een stap verder, zij wil de hele binnenstad vrij van vrachtverkeer maken. Distributiecentra aan de rand van de stad zouden vrachtwagens moeten afvangen. Goederen zouden dan verder vervoerd moeten worden met kleine elektrische karretjes of fietsen. Wethouder Diepeveen zegt dat die route al is ingezet.
Er werd verder veel werd er gepraat over de financiën. Duidelijk is dat er extra geld nodig is. Bülent Isik van de PvdA was het meest pessimistisch: “32 miljoen wordt 50 miljoen, wordt 60 miljoen.” Andere partijen gingen daar niet in mee. Maar zij wilden wel dat de pijn zo snel mogelijk wordt genomen.
FUIFJE Tim Schipper (SP): “We gaan nu niet nog even fuiven van de centen en schuiven de problemen door naar de volgende begroting die vlak voor de verkiezingen zit.” Hij doelt daarmee op het feit dat de problemen dan op het bordje komen van een volgende coalitie, na de verkiezingen. Die beginnen dan hun periode met een grote tegenvaller. Wethouder Diepeveen (GroenLinks) laat zich echter niet opjagen: “We moeten echt ruim de tijd nemen voor een goede herstart van het project.”
De wethouder wil eerst weten wat hem nog te wachten staat. Hij denkt minstens een jaar nodig te hebben voor hij het project kan herstarten.
